نحوه تولید بره موم | مراحل تولید، برداشت و نقش آن در کندو و سلامت انسان

نحوه تولید بره موم یکی از پیچیده ترین و در عین حال شگفت انگیز ترین فرآیند هایی است که درون کندو زنبور عسل انجام می‌شود. بره موم (Propolis)، ماده‌ای چسبناک و رزینی با رنگ هایی از زرد تا قهوه ای تیره است. زنبور ها این ماده را با ترکیب صمغ درختان، بزاق زنبور عسل، موم و ذرات گیاهی تولید می کنند. این ترکیب طبیعی نقش مهمی در ضد عفونی کردن، عایق بندی و استحکام بخشی به ساختار کندو دارد. بره موم به دلیل خواص دارویی، ضد باکتری، ضد ویروسی و تقویت سیستم ایمنی، جایگاه ویژه ای در طب مکمل و محصولات طبیعی یافته است.

زنبورهای کارگر برای ساخت بره موم، ابتدا صمغ درختانی مانند سپیدار، نارون و باریجه را با آرواره های خود جدا می‌کنند و آن را در بخشی به نام “سبد گرده” واقع در پاهای عقبی ذخیره می سازند. سپس این صمغ به داخل کندو منتقل می شود و با کمک سایر زنبور ها، با موم، گرده گل و آنزیم ها ترکیب می‌گردد. نتیجه این فرآیند، ماده ای ضد عفونی کننده و مقاوم است که در ورودی کندو، دیواره ها و شکاف ها برای محافظت از کلونی زنبور عسل به کار می رود.

در این مقاله به این پرسش پاسخ داده می شود که بره موم چگونه ساخته می‌شود. منابع تشکیل دهنده یا ترکیبات بره موم چه موادی هستند و چه روش هایی برای برداشت آن مورد استفاده قرار می‌گیرند؟ به ویژه به شیوه های رایج در ایران پرداخته می‌شود.

همچنین بررسی می کنیم که چگونه عواملی مانند نژاد زنبور (مانند زنبور ایرانی و قفقازی)، شرایط اقلیمی (معتدل، کوهستانی یا بیابانی)، نوع پوشش گیاهی (مانند مناطق دارای سپیدار یا باریجه) و روش نگهداری کندو (سنتی یا صنعتی) بر کیفیت، خلوص و میزان تولید بره موم اثر می گذارند.

اگر می خواهید که نحوه تولید بره موم دقیقاً چگونه است؟، زنبور ها از چه موادی استفاده می کنند؟ و بهترین روش های برداشت کدام اند؟ برای آشنایی با اثرات درمانی و تقویتی این ماده، مطلبی جداگانه‌ با عنوان خواص بره موم هم در بخش مقالات منتشر شده که می توانید آن را مطالعه کنید.

مراحل نحوه تولید بره موم توسط زنبور عسل

برای درک بهتر نحوه تولید بره موم، باید با مراحل دقیق و پیوسته ای که زنبور های کارگر طی می کنند، آشنا شویم. این فرآیند همانطور که اشاره کردیم شامل جمع آوری صمغ های گیاهی، انتقال به کندو، پردازش درونی و شکل گیری نهایی بره موم است. هر مرحله از نحوه تولید بره موم مستقیما بر کیفیت، بافت، رنگ و خواص درمانی و دارویی آن تاثیر می گذارد.

1- جمع آوری صمغ های گیاهی

در نخستین مرحله از نحوه تولید بره موم، زنبور های کارگر صمغ و رزین را از گیاهان مختلف استخراج می‌کنند. این گیاهان شامل سپیدار، صنوبر، باریجه و سرو هستند. زنبورها با آرواره های خود، مواد رزینی جوانه ها و تنه درختان را جدا کرده و درون سبد گرده، واقع در پاهای عقبی خود، ذخیره می کنند. این صمغ ها سرشار از ترکیبات فعال مانند فلاونوئیدها، پلی فنول ها و روغن های فرار هستند که پایه اصلی ساختار بره موم هستند.

2- حمل و انتقال صمغ به کندو

در ادامه مراحل نحوه تولید بره موم، زنبور گرد آورنده صمغ ها را به داخل کندو منتقل می کند. این انتقال از طریق پای عقبی و با کمک ساختار طبیعی بدن زنبور انجام می‌شود. در این مرحله، ترکیب اولیه هنوز خام است و خواص نهایی بره موم را ندارد.

3- پردازش و تولید درون کندو

در مرحله پردازش، سایر زنبور ها به زنبور گرد آورنده کمک می‌کنند تا صمغ را تخلیه کند. سپس این ترکیب با موم زنبور عسل، بزاق، آنزیم ها و ذرات گرده گل ترکیب می شود. این واکنش شیمیایی طبیعی موجب فعال شدن خواص ضد باکتری، ضد ویروسی و محافظتی بره موم می گردد. در این مرحله ساختار چسبناک و انعطاف پذیر نهایی شکل می گیرد.

4- شکل‌گیری نهایی در ساختار کندو

آخرین مرحله از نحوه تولید بره موم شامل قرار گیری آن در بخش هایی از کندو است که نیاز به عایق سازی، ضد عفونی یا تقویت ساختاری دارند. زنبورها بره موم را به شکل لایه های نازک یا توده ای فشرده در شکاف ها، درز های دیواره کندو، اطراف قاب ها و ورودی کندو (دریچه پرواز) قرار می دهند. این ماده، علاوه بر استحکام، محیط داخلی کندو را از نظر بهداشتی ایمن می‌سازد.

نقش حیاتی بره موم در کندوی زنبور عسل

برای درک بهتر نحوه تولید بره موم، باید بدانیم چرا زنبور ها این ماده شگفت‌انگیز را تولید می‌کنند و چگونه آن را برای بقای کلونی خود به‌کار می‌گیرند یا به زبان ساده تر نحوه استفاده زنبورها از بره موم در کندوهایشان چگونه است؟. بره موم فقط یک ماده چسبناک طبیعی نیست؛ بلکه یک سپر دفاعی چند منظوره است که زنبور ها برای بهداشت، ایمنی و پایداری کندو از آن بهره می برند؛ در ادامه به صورت مفصل به این موضوع خواهیم پرداخت.

1- ضد عفونی و استریل محیط کندو

یکی از مهم ترین کارکرد های بره موم، ضد عفونی کردن فضای داخلی کندو است. زنبورها با استفاده از این ماده، دیواره ها، قاب ها و محل تجمع گرده های گل را پوشش می دهند تا مانع رشد میکروب ها، باکتری ها، قارچ ها و ویروس ها شوند. ترکیبات فعال مانند فلاونوئیدها، اسیدهای فنولیک و آرته پیلین C در بره موم، عملکردی مشابه یک آنتی بیوتیک طبیعی دارند.

2- مومیایی کردن مهاجمان

در مواردی که مهاجمانی مانند موش یا مارمولک وارد کندو شوند و زنبورها نتوانند آن ها را بیرون بکشند، اقدام به محصور کردن لاشه با لایه ای ضخیم از بره موم می کنند. این عمل نوعی مومیایی طبیعی است که از تجزیه لاشه و آلودگی کندو جلوگیری می کند و نمونه ای بارز از هوش زیستی زنبورهاست، که در مطلب همه چیز درباره زنبور عسل مفصل تر به این موضوع پرداختیم، برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید این مقاله را مطالعه کنید.

3- گرفتن درز و تنظیم دمای کندو

بره موم مانند یک چسب طبیعی، تمام ترک ها و شکاف های کوچک کندو را می پوشاند. این انسداد نه تنها مانع ورود حشرات و جریان هوای سرد می شود، بلکه به ثبات دمای داخلی کندو بین ۳۲ تا ۳۵ درجه سانتی گراد نیز کمک می کند. این دما برای رشد نوزادان و حفظ عملکرد زنبورها کاملا حیاتی است.

4- تقویت ساختار داخلی کندو

در ساختار فیزیکی کندو، بره موم نقش اتصالات تقویتی را بازی می کند. زنبورها از آن برای ثابت نگه داشتن قاب‌ها، استحکام بخشیدن به دیواره ها و جلوگیری از لرزش ساختار در برابر باد یا حرکت های ناگهانی استفاده می کنند. این ویژگی برای بقای کلونی در فصول سخت یا حمل و نقل کندو بسیار مهم است.

5- محافظت از ورودی ها و خروجی ها

محل دریچه پرواز یا ورودی کندو یکی از مهم ترین نقاط برای حفاظت از کلونی است. زنبورها با استفاده از بره موم، دهانه ورودی را تنگ تر می کنند تا تنها تعداد محدودی از زنبورها در آن واحد وارد یا خارج شوند. این اقدام، کنترل جریان هوا، دمای داخلی و ورود مهاجمان احتمالی را آسان تر می کند.

روش های برداشت بره موم توسط زنبورداران

پس از بررسی علمی فرآیند نحوه تولید بره موم، مرحله برداشت بره موم اهمیت زیادی در حفظ خواص درمانی و خلوص این ماده دارد و مستقیما بر سو آوری زنبورداران نیز تأثیر می گذارد. دو روش اصلی برای برداشت بره موم وجود دارد؛ روش سنتی که با استفاده از ابزار دستی و چاقوی کندو انجام می شود، و روش صنعتی که از تله های مخصوص مانند تله مشبک پلی پروپیلن بهره می گیرند. روش دوم بازده بالاتری داشته و آلودگی کمتری ایجاد می کند.

برداشت سنتی (از درزهاف قاب ها و شکاف ها)

در روش سنتی برداشت بره موم، زنبوردار با استفاده از ابزار دستی مانند چاقوی زنبور داری یا کاردک، لایه های بره موم را از نواحی پر شده توسط زنبورها، مانند شکاف های اطراف قاب ها، درزهای دیواره داخلی کندو، و محل اتصال طبقات، جدا می کند. این روش مبتنی بر واکنش طبیعی زنبور عسل در پوشاندن فضاهای باز با بره موم است. میزان برداشت سالانه از هر کندو معمولاً بین ۳۰ تا ۷۰ گرم است. به دلیل تماس مستقیم با محیط، محصول نهایی ممکن است حاوی گرد و غبار یا ناخالصی باشد. با وجود بهره وری پایین، این روش همچنان در زنبورداری سنتی ایران و کشورهای اروپایی مانند لهستان و یونان رواج دارد.

برداشت صنعتی با تله بره موم

تله بره موم (Propolis Trap)، ابزاری تخصصی در زنبورداری صنعتی است که با هدف افزایش بازده و بهداشت فرآیند برداشت طراحی شده است. این تله معمولا از صفحات مشبک پلاستیکی یا سیلیکونی با شکاف های دقیق ساخته شده و روی قاب ها یا سقف کندو نصب می گردد. زنبورهای کارگر در واکنش به نور یا جریان هوا، شکاف ها را با بره‌موم پر می کنند. پس از پر شدن، زنبوردار تله را خارج کرده و با قرار دادن در فریزر، باعث شکنندگی بره موم می‌شود. سپس با خم کردن یا ضربه ملایم، قطعات بره موم به راحتی جدا می شوند. این روش امکان برداشت سالانه ۱۵۰ تا ۲۵۰ گرم بره موم خالص از هر کندو را فراهم می کند. به دلیل کاهش تماس با آلودگی، محصول نهایی برای مصارف دارویی و صادراتی، به ویژه طبق استانداردهای اتحادیه اروپا، بسیار مناسب است.

انتخاب روش برداشت بره موم به عوامل مختلفی از جمله نوع سیستم زنبورداری (سنتی یا صنعتی)، هدف تولید (مصرف داخلی یا صادرات)، شرایط اقلیمی منطقه و سطح تجربه زنبوردار بستگی دارد. با این حال، تله بره موم به دلیل بازدهی بالا، خلوص محصول، و فرآوری آسان، به عنوان روش استاندارد در زنبورداری حرفه ای و صادرات محور شناخته می‌شود؛ ما در هاچ لند برای کاهش آلودگی بره موم از روش صنعتی استفاده می کنیم.

سایر روش‌های برداشت بره موم (تخته شیار دار و تله ورودی)

برخی زنبورداران با هدف افزایش بهره وری و نوآوری در برداشت بره موم، از ابزارهای جایگزین مانند تخته شیاردار (Grooved Board) و تله ورودی کندو (Entrance Trap) استفاده می کنند. تخته شیاردار در کف یا سقف کندو قرار گرفته و با تحریک رفتار پوشانندگی زنبورها، امکان جمع آوری بره موم در سطح گسترده را فراهم می کند. تله ورودی نیز در دهانه کندو نصب می‌شود و زنبورها در مسیر عبور خود ناخواسته شکاف‌ها را با بره موم پر می کنند. این ابزارها در برخی کلونی ها عملکرد موثرتری نسبت به تله های کلاسیک داشته و در پروژه های پژوهشی و زنبورداری نوین مورد آزمایش قرار گرفته اند.

برداشت بره موم بدون آسیب به کندو

در تمام روش های برداشت بره موم، رعایت اصول زیست محیطی و رفتاری زنبورها ضروری است؛ زیرا برداشت غیر اصولی می تواند موجب اختلال در هموستازی کلونی (حفظ تعادل و شرایط پایدار داخل کندو) شود. بره موم نقش حیاتی در تنظیم حرارت داخلی (دما)، بستن شکاف های کندو و ممانعت از ورود عوامل بیماری‌زا دارد.

برداشت بیش از‌ حد یا بدون رعایت فاصله زمانی، موجب افزایش استرس، کاهش فعالیت ایمنی کلونی و بر هم خوردن تعادل ساختاری کندو می‌شود. زنبورداران حرفه ای با استفاده از ابزار تخصصی، برنامه‌ریزی برداشت فصلی و حفظ انسجام سازه های داخلی کندو، فرآیند برداشت را بدون ایجاد تنش رفتاری در زنبورها انجام می دهند.

عوامل موثر بر کیفیت و مقدار تولید بره موم

نحوه تولید بره موم به شدت تحت تاثیر عواملی مانند نوع پوشش گیاهی اطراف زنبورستان، نژاد زنبورهای عسل (مانند زنبور ایرانی یا قفقازی)، موقعیت جغرافیایی و فصل برداشت قرار دارد. تغییر در هر یک از این عوامل می تواند ترکیب شیمیایی، رنگ، بافت و خواص درمانی و دارویی بره موم را تغییر دهد.

در واقع بررسی تولید بره موم تنها با توجه به فرآیندهای داخل کندو کافی نیست؛ عوامل زیستی و محیطی بیرونی نیز نقش مستقیمی در میزان و کیفیت نهایی آن دارند؛ این عوامل در پنج دسته کلیدی زیر قابل بررسی هستند:

1- شرایط اقلیمی

شرایط اقلیمی تاثیر مستقیمی بر میزان و ویژگی های بره موم تولیدی توسط زنبورها دارد. در مناطق سرد سیر یا معتدل با پاییزهای طولانی، زنبورها برای عایق سازی شکاف ها و تثبیت دمای داخلی کندو، بره موم بیشتری تولید می کنند. همچنین، در این مناطق واکنش دفاعی زنبورها در برابر جریان هوا یا نفوذ عوامل خارجی قوی تر است. در مقابل، در اقلیم های گرمسیری و مرطوب، حجم تولید بره موم کاهش می‌یابد، اما به‌دلیل تفاوت در منابع گیاهی، ترکیب رزینی آن چسبناک تر و غلیظ تر می شود. تفاوت های اقلیمی نه تنها بر کمیت (مقدار تولیدی)، بلکه بر ترکیب شیمیایی و قابلیت فرآوری بره موم نیز تأثیر گذارند.

2- گونه و نژاد زنبور عسل

نژاد زنبور عسل یکی از عوامل مؤثر در میزان تولید بره موم است. نژادهایی مانند کارنیولان، قفقازی و برخی نژادهای بومی ایران، دارای رفتار قوی تری هستند و تمایل بیشتری به جمع آوری رزین های گیاهی از منابع اطراف کندو دارند. این ویژگی های ژنتیکی موجب می‌شود در شرایط محیطی یکسان، کلونی های این نژادها بره موم بیشتری تولید کنند. به ویژه نژاد کارنیولان به‌دلیل دقت در پوشاندن شکاف‌های کوچک، عملکرد بالایی در تولید یکنواخت بره موم دارد. در مقابل، نژادهای پرورشی اروپایی مانند ایتالیایی (Italian bees) معمولاً رفتار تولید بره موم ضعیف تری دارند و میزان برداشت در آن ها کمتر است.

3- ترکیب گیاهان منطقه

ترکیب پوشش گیاهی اطراف زنبورستان، نقش تعیین کننده ای در کیفیت، ترکیب شیمیایی، رنگ و خواص درمانی بره‌موم دارد. در مناطقی با حضور درختان رزین زا مانند سپیدار، صنوبر، بید، اکالیپتوس، سرو و گیاهانی مانند باریجه، زنبورها به منابع غنی از ترکیبات فنلی، فلاونوئیدی و ترپنوییدی دسترسی دارند. این ترکیبات موجب افزایش خاصیت ضد باکتری، ضد التهاب و آنتی اکسیدانی بره موم می شوند. تنوع گونه های گیاهی نه تنها بر حجم تولید، بلکه بر کاربرد درمانی و دارویی محصول نیز اثر مستقیم دارد. نمونه بارز آن، بره موم سبز برزیلی است که از گونه گیاهی Baccharis dracunculifolia به دست می آید و به دلیل غنای بالای ترکیبات فعال زیستی، در داروسازی کاربرد گسترده ای دارد.

4- زمان برداشت

زمان برداشت یکی از عوامل کلیدی در بهره برداری بهینه از بره موم است. اگر چه زنبورها در تمام طول سال بره موم تولید و مصرف می کنند، اما دو بازه‌ زمانی، پاییز (شهریور تا آبان) و بهار (فروردین تا اردیبهشت) به عنوان دوره های اوج تولید شناخته می شوند. در پاییز، زنبورها برای عایق سازی کندو در برابر سرما، مقادیر زیادی بره موم در شکاف ها و درزها ذخیره می کنند. در بهار نیز با افزایش فعالیت ترمیمی و رشد کلونی، تولید رزین به طور طبیعی بیشتر می شود. در این فصول، بره موم از نظر حجم، غلظت و چسبندگی، در حالت بهینه برای برداشت قرار دارد و کمترین آسیب به ساختار کندو وارد می‌شود.

5- تغذیه کلونی و آلودگی محیطی

نوع تغذیه کلونی و شرایط زیست محیطی پیرامون کندو، تاثیر مستقیمی بر کیفیت، ترکیب شیمیایی و ایمنی زایی بره موم دارد. استفاده مکرر از شربت های قندی مصنوعی یا تغذیه غیر اصولی، موجب کاهش تولید ترکیبات فعالی زیستی مانند فلاونوئیدها و فنول ها در بره موم می شود. از سوی دیگر، استقرار کندو در نزدیکی مناطق صنعتی، معادن یا بزرگراه ها می تواند منجر به تجمع فلزات سنگین مانند سرب، آرسنیک و کادمیوم در ساختار بره موم شود. این آلودگی ها، بره موم را برای مصارف دارویی و صادراتی نامناسب می کند. بنابراین، مدیریت زیست محیطی و تغذیه ای کلونی یکی از پیش نیازهای برداشت بره موم با کیفیت است.

معرفی مناطق تولید بره موم با کیفیت در ایران

تولید بره موم با کیفیت، تحت تاثیر مستقیم شرایط جغرافیایی از جمله تنوع پوشش گیاهی، ویژگی های اقلیمی و نژاد غالب زنبور در هر منطقه قرار دارد. مناطقی که دارای درختان رزین زا، اقلیم معتدل با تابستان های کوتاه، و نژادهایی با رفتار پروپولیس‌سازی فعال هستند، معمولا بره مومی با خلوص بالا و ترکیبات فعال زیستی بیشتری تولید می کنند. از جمله مناطق شاخص می توان به استان های اردبیل، لرستان و چهارمحال و بختیاری در ایران اشاره کرد. این مناطق به دلیل پروفایل شیمیایی غنی، در تولید بره موم با کیفیت شناخته شده اند.

جمع بندی نحوه تولید بره موم

تولید بره موم، حاصل فرآیند زیستی پیشرفته ای است که طی آن زنبورهای کارگر، رزین های گیاهی را از منابع طبیعی جمع آوری کرده و در شکاف ها و درزهای کندو ذخیره می کنند. این ساز و کار نه تنها نمونه ای از سازگاری رفتاری زنبور با محیط است، بلکه منجر به شکل گیری یکی از مهم ترین فرآورده های عملکردی کندو یعنی بره موم می شود.

بره موم به دلیل دارا بودن ترکیبات فعال زیستی مانند فلاونوئیدها، فنول ها و اسیدهای آروماتیک، دارای خواص ضد التهابی، آنتی اکسیدانی و تقویت کننده سیستم ایمنی است و در داروسازی مدرن، طب مکمل و فرآورده‌های پیشگیری از بیماری کاربرد گسترده ای یافته است.

در این مقاله سعی کردیم تا شما را با تمام جوانب فرآیند نحوه تولید پروپولیس آشنا کنیم تا قبل از خرید بره موم و مصرف آن با چگونگی تولید آن توسط زنبورهای عسل آشنا شوید و آگاهی کاملی نسبت به این محصول داشته باشید و امیدواریم این مطلب برای شما مفید بوده باشدغ لطفا نظرات و تجربیات خود درباره نحوه تولید بره موم را با ما به اشتراک بگذارید.